[Lập Trình C] Bài 12 - Mảng

Bài 12 Mảng

Mục tiêu:

Kết thúc bài học này, bạn có thể:

• Sử dụng mảng một chiều
• Sử dụng mảng hai chiều.

Các bước trong bài học này được trình bày chi tiết, rõ ràng và cẩn thận. Điều này giúp ta hiểu rõ về công cụ lập trình. Thực hiện theo các bước sau thật cẩn thận.

Phần I – Trong thời gian 1 giờ 30 phút đầu:

12.1 Mảng

Các mảng có thể được phân làm hai dạng dựa vào chiều của mảng: Mảng một chiều và mảng đa chiều. Trong bài này, chúng ta sẽ tập trung vào cách tạo và sử dụng các mảng.

12.1.1 Sự sắp xếp một mảng một chiều

Mảng một chiều có thể được sử dụng để lưu trữ một tập các giá trị có cùng kiểu dữ liệu. Xét một tập điểm của sinh viên trong một môn học. Chúng ta sẽ sắp xếp các điểm này theo thứ tự giảm dần. 

Các bước sắp xếp mảng một chiều theo thứ tự giảm như sau:

1. Nhập vào số lượng các điểm. 

Để thực hiện điều này, một biến phải được khai báo và giá trị của biến phải được nhập. Mã lệnh như sau:

int n;

printf(“\n Enter the total number of marks to be  entered : ”);

scanf(“%d”, &n);

2. Nhập vào tập các điểm. 

Để nhập vào tập các giá trị cho một mảng, mảng phải được khai báo. Mã lệnh như sau,

int num[100];

Số phần tử của mảng được xác định bằng giá trị đã nhập vào biến n. n phần tử của mảng phải được khởi tạo giá trị. Để nhập n giá trị, sử dụng vòng lặp for. Một biến nguyên cần được khai báo để sử dụng như là chỉ số của mảng. Biến này giúp truy xuất từng phần tử của mảng. Sau đó giá trị của các phần tử mảng được khởi tạo bằng cách nhận các giá trị nhập vào từ người dùng. Mã lệnh như sau:

int l;

for(l = 0; l < n; l++) 

{

printf(“\n Enter the marks of student %d : ”, l + 1); 

scanf(“%d”, &num[l]);

}

Vì các chỉ số của mảng luôn bắt đầu từ 0 nên chúng ta cần khởi tạo biến l là 0. Mỗi khi vòng lặp được thực thi, một giá trị nguyên được gán đến một phần tử của mảng.

3. Tạo một bản sao của mảng.

Trước khi sắp xếp mảng, tốt hơn là nên giữ lại mảng gốc. Vì vậy một mảng khác được khai báo và các phần tử của mảng thứ nhất có thể được sao chép vào mảng mới này. Các dòng mã lệnh sau được sử dụng để thực hiện điều này:

int desnum[100], k;

for(k = 0; k < n; k++) 

desnum[k] = num[k];

4. Sắp xếp mảng theo thứ tự giảm dần. 

Để sắp xếp một mảng, các phần tử trong mảng cần phải được so sánh với những phần tử còn lại. Cách tốt nhất để sắp xếp một mảng, theo thứ tự giảm dần, là chọn ra giá trị lớn nhất trong mảng và hoán vị nó với phần tử đầu tiên. Một khi điều này được thực hiện xong, giá trị lớn thứ hai trong mảng có thể được hoán vị với phần tử thứ hai của mảng, phần tử đầu tiên của mảng được bỏ qua vì nó đã là phần tử lớn nhất. Tương tự, các phần tử của mảng được loại ra tuần tự đến khi phần tử lớn thứ n được tìm thấy. Trong trường hợp mảng cần sắp xếp theo thứ tự tăng dần giá trị lớn nhất sẽ được hoán vị với phần tử cuối cùng của mảng.

Quan sát ví dụ một dãy số để hiểu được giải thuật. Hình 12.1 trình bày một mảng số nguyên cần được sắp xếp.

10

40

90

60

70

  

Hình 12.1: Mảng num với chỉ số i (5 phần tử)

Để sắp xếp mảng này theo thứ tự giảm dần,

1. Chúng ta cần tìm phần tử lớn nhất và hoán vị nó vào vị trí phần tử đầu tiên. Xem như đây là lần thực hiện thứ nhất. Để đưa giá trị lớn nhất về vị trí đầu tiên, chúng ta cần so sánh phần tử thứ nhất với các phần tử còn lại. Khi phần tử đang được so sánh lớn hơn phần tử đầu tiên thì hai phần tử này cần phải được hoán vị. 

Khởi đầu, ở lần thực hiện đầu tiên, phần tử ở ví trí  thứ nhất được so sánh với phần tử ở vị trí thứ hai. Hình 12.2 biểu diễn sự hoán vị tại vị trí thứ nhất.

  

40

10

90

60

70

  

Hình 12.2: Đảo vị trí phần tử thứ nhất với phần tử thứ hai

Tiếp đó, phần tử thứ nhất được so sánh với phần tử thứ ba. Hình 12.3 biểu diễn sự hoán vị giữa phần tử thứ nhất và phần tử thứ ba.

90

10

40

60

70

  

Hình 12.3 Đảo vị trí phần tử thứ nhất với phần tử thứ ba

Quá trình này được lặp lại cho đến khi phần tử thứ nhất được so sánh với phần tử cuối cùng của mảng. Mảng kết quả sau lần thực hiện đầu tiên được trình bày trong hình 12.4 bên dưới.

90

40

10

60

70

  

Hình 12.4: Mảng sau lần thực hiện đầu tiên

2. Bỏ qua phần tử đầu tiên, chúng ta cần tìm phần tử lớn thứ hai và hoán vị nó với phần tử thứ hai của mảng. Hình 12.5 biểu diễn mảng sau khi được thực hiện lần hai.

90

70

10

60

40

  

Hình 12.5: Mảng sau lần thực hiện thứ hai

3. Phần tử thứ ba phải được hoán vị với phần tử lớn thứ ba của mảng. Hình 12.6 biểu diễn mảng sau khi hoán vị phần tử lớn thứ ba.

90

70

60

10

40

  

Hình 12.6: Mảng sau lần thực hiện thứ ba

4. Phần tử thứ tư phải được hoán vị với phần tử lớn thứ tư của mảng. Hình 12.7 biểu diễn mảng sau khi hoán vị phần tử lớn thứ tư.

90

70

60

40

10

  

Hình 12.7: Mảng sau lần thực hiện thứ tư

5. Hình 12.7 cũng biểu diễn mảng đã được sắp xếp.

Để lập trình cho bài toán này, chúng ta cần hai vòng lặp, một để tìm phần tử lớn nhất trong mảng và một vòng lặp kia để lặp quá trình thực hiện n lần. Thực chất quá trình phải lặp n-1 lần cho một phần tử của mảng bởi vì phần tử cuối cùng sẽ không còn phần tử nào để so sánh với nó. Vì vậy, chúng ta khai báo hai biến i và j để thao tác với hai vòng lặp for. Vòng lặp for với chỉ số i được dùng để lặp lại quá trình xác định phần tử lớn nhất trong phần còn lại của mảng. Vòng lặp for với chỉ số j được dùng để tìm phần tử lớn thứ i của mảng trong các phần tử từ phần tử thứ i+1 đến phần tử cuối cùng của mảng. Theo cách đó, phần tử lớn thứ nhất thứ i trong phần còn lại của mảng sẽ được đưa vào vị trí thứ i.

Đoạn mã lệnh khai báo chỉ số và vòng lặp thực hiện n - 1 lần với i như là chỉ số:

int i,j;

for(i = 0; i < n - 1; i++) 

{

Đoạn mã lệnh cho vòng lặp từ phần tử thứ i + 1 đến phần tử thứ n của mảng:

for(j = i + 1; j < n; j++)

{

Để hoán vị hai phần tử trong mảng chúng ta cần sử dụng một biến tạm. Bởi vì đây là thời điểm một phần tử của mảng được sao chép thành một phần tử khác, giá trị trong phần tử thứ hai sẽ bị mất. Để tránh mất giá trị của phần tử thứ hai, giá trị cần phải được lưu lại trong một biến tạm. Đoạn mã lệnh để hoán vị phần tử thứ i với phần tử lớn nhất trong phần còn lại của mảng là:

if(desnum[i] < desnum[j]) 

{

temp = desnum[i];

  desnum[i] = desnum[j];

desnum[j] = temp;

}

}

}

Các vòng lặp for cần được đóng lại và vì vậy hai dấu ngoặc đóng xuất hiện trong đoạn mã lệnh trên.

5. Hiển thị mảng đã được sắp xếp.

Chỉ số i có thể được dùng để hiển thị các giá trị của mảng như các câu lệnh trình bày bên dưới:

for(i = 0; i < n; i++) 

printf("\n Number at [%d] is %d", i, desnum[i]);

Theo cách đó các phần tử của một mảng được sắp xếp. Hãy xem chương trình hoàn thiện dưới đây.

1. Gọi trình soạn thảo mà bạn có thể viết chưong trình C.
2. Tạo một tập tin mới.
3. Đưa vào mã lệnh sau:

void main()

{

int n;

int num[100]; 

int l;

int desnum[100], k;

int i, j, temp;

printf("\nEnter the total number of marks to be entered : “);

scanf(“%d”, &n); 

clrscr(); 

for (l = 0; l < n; l++) 

{

     printf(“\n Enter the marks of student %d : ”, l + 1); 

scanf(“%d”, &num[l]);

}

for(k = 0; k < n; k++) 

desnum[k] = num[k];

for(i = 0; i < n - 1; i++) 

{

for(j = i + 1; j < n; j++)

{

if(desnum[i] < desnum[j]) 

    {

temp = desnum[i];

  desnum[i] = desnum[j];

desnum[j] = temp;

            }

}

}

for(i = 0; i < n; i++)

printf("\n Number at [%d] is %d", i, desnum[i]);

}

Để xem kết quả, thực hiện theo các bước liệt kê dưới đây:

4. Lưu tập tin với tên arrayI.C.
5. Biên dịch tập tin, arrayI.C.
6. Thực thi chương trình, arrayI.C.
7. Trở về trình soạn thảo.

Ví dụ về kết quả thực thi của chương trình trên được trình bày trong hình 12.8 và 12.9.

Hình 12.8: Kết quả xuất I của arrayI.C - Nhập vào các giá trị

Hình 12.9 : Kết quả xuất II của arrayI.C – Xuất ra các giá trị

12.1.2 Cộng ma trận sử dụng các mảng hai chiều

Các mảng có thể có nhiều chiều. Một ví dụ tiêu biểu của mảng hai chiều là ma trận. Một ma trận được tạo bởi các dòng và các cột. Giao điểm của mỗi dòng và cột có một giá trị. Hình 12.10 biểu diễn một ma trận.

	1	2	3
1	1	2	1
2	8	5	1
3	3	6	9

Hình 12.10 : Ma trận A

Số dòng và cột trong ma trận khi được biểu diễn dạng (số dòng) x (số cột) được gọi là kích thước của ma trận. Kích thước của ma trận trong hình 12.10 là 3x3.

Chúng ta hãy xem ví dụ cộng ma trận để hiểu cách sử dụng của mảng hai chiều. Quan sát hai ma trận A và B trong hình 12.11.

A	1	2	3		B	1	2	3
1	1	2	1		1	2	1	4
2	8	5	1		2	3	4	2
3	3	6	9		3	8	9	0

Hình 12.11 : Ma trận A và B

Tổng của hai ma trận này là một ma trận khác. Nó được tạo từ việc cộng các giá trị tại mỗi dòng và cột tương ứng. Ví dụ. phần tử đầu tiên C(1,1) trong ma trận C sẽ là tổng của A(1,1) và B(1,1). Phần tử thứ hai C(1,2) sẽ là tổng của A(1,2) và B(1,2) ... Một qui luật quan trọng trong việc cộng các ma trận là kích thước của các ma trận phải giống nhau. Nghĩa là, một ma trận 2x3 chỉ có thể được cộng với một ma trận 2x3. Hình 12.12 Biểu diễn ma trận A, B và C.

A	1	2	3		B	1	2	3		C	1	2	3
1	1	2	1		1	2	1	4		1	3	3	5
2	8	5	1		2	3	4	2		2	11	9	3
3	3	6	9		3	8	9	0		3	11	15	9

Hình 12.12 : Ma trận A, B và C

Để lập trình công việc này,

1. Khai báo hai mảng. Mã lệnh như sau,

int A[10][10], B[10][10], C[10][10];

2. Nhập vào kích thước của các ma trận. Mã lệnh là,

int row,col;

printf(“\n Enter the dimension of the matrix : “);

scanf(“%d  %d”,&row,&col);

3. Nhập các giá trị cho ma trận A và B. 

Các giá trị của ma trận được nhập theo dòng. Trước tiên các giá trị của dòng thứ nhất được nhập vào. Kế đến các giá trị của dòng thứ hai được nhập, ... Bên trong một dòng, các giá trị của cột được nhập tuần tự. Vì vậy cần hai vòng lặp để nhập các giá trị của một ma trận. Vòng lặp thứ nhất đi qua từng dòng một, trong khi vòng lặp bên trong sẽ đi qua từng cột.

Đoạn mã lệnh như sau:

printf(“\n Enter the values of the matrix A and B : \n”);

int i, j;

for(i = 0; i < row; i++)

for(j = 0; j < col; j++)

{

print(“A[%d,%d], B[%d,%d]:“, row, col, row, col);

scanf(“%d %d”, &A[i][j], &B[i][j]);

}

4. Cộng hai ma trận. Hai ma trận có thể được cộng bằng cách sử dụng đoạn mã lệnh sau,

C[i][j] = A[i][j] + B[i][j];

Chú ý, dòng lệnh này cần đặt ở vòng lặp bên trong của đoạn lệnh đã nói ở trên. Một cách khác, hai vòng lặp có thể được viết lại để cộng ma trận.

5. Hiển thị ba ma trận. Mã lệnh sẽ như sau,

for(i = 0; i < row; i++)

for(j = 0;j < col; j++)

{

printf(“\nA[%d,%d]=%d, B[%d,%d] = %d, C[%d,%d]=%d \n“, 

i, j, A[i][j], i, j, B[i][j], i, j, C[i][j]);

}

Bên dưới là chương trình hoàn chỉnh.

1. Tạo một tập tin mới.
2. Đưa vào mã lệnh sau:

void main()

{

int A[10][10], B[10][10], C[10][10];

int row, col;

int i,j;

printf(“\n Enter the dimension of the matrix : “);

scanf(“%d %d”, &row, &col);

printf(“\nEnter the values of the matrix A and B: \n”); for(i = 0; i < row; i++)

for(j = 0; j < col; j++)

{

printf(“\n A[%d,%d], B[%d,%d]: “, i, j, i, j);

scanf(“%d %d”, &A[i][j], &B[i][j]);

C[i][j] = A[i][j] + B[i][j];

}

for(i = 0; i < row; i++)

for(j = 0; j < col; j++)

{

printf(“\nA[%d,%d]=%d, B[%d,%d]=%d, C[%d,%d]=%d\n“,

i, j, A[i][j], i, j, B[i][j], i, j, C[i][j]);

}

}

3. Lưu tập tin với tên arrayII.C.
4. Biên dịch tập tin, arrayII.C.
5. Thực thi chương trình arrayII.C.
6. Trở về trình soạn thảo.

Một ví dụ về kết quả thực thi của chương trình trên được trình bày trong hình 12.13.

Hình 12.13 : Kết quả I của arrayII.C – Nhập các giá trị

Phần II – Trong thời gian 30 phút kế tiếp:

1. Viết một chương trình C nhập một tập hợp số vào trong một mảng và đảo ngược mảng.

Để thực hiện điều này:

1. Khai báo hai mảng.
2. Nhập các giá trị vào một mảng.
3. Thực hiện vòng lặp theo thứ tự ngược trên mảng này để sao chép các giá trị vào mảng thứ hai. Dùng một chỉ số khác cho mảng thứ hai, chỉ số này chạy từ 0.

Bài tập tự làm

1. Viết một chương trình C để tìm giá trị nhỏ nhất và giá trị lớn nhất trong một mảng.

2. Viết một chương trình để đếm số lượng nguyên âm và phụ âm trong một từ.